Nomenklatura węglowodorów alifatycznych
Nazwy prostym n-alkanom nadajemy zgodnie z przytoczoną już wcześniej tabelką. Przypomnijmy ją ponownie:
| Liczba | Liczebnik grecki |
Alkan |
|---|---|---|
| 1 | mono (hen)* | metan |
| 2 | di (do)* | etan |
| 3 | tri | propan |
| 4 | tetra | butan |
| 5 | penta | pentan |
| 6 | heksa | heksan |
| 7 | hepta | heptan |
| 8 | okta | oktan |
| 9 | nona | nonan |
| 10 | deka | dekan |
| 11 | undeka | undekan |
| Liczba | Liczebnik grecki |
Alkan |
|---|---|---|
| 12 | dodeka | dodekan |
| 13 | trideka | tridekan |
| 20 | ejkoza | ejkozan |
| 21 | henejkoza | henejkozan |
| 22 | dokoza** | dokozan |
| 30 | triakonta | triakontan |
| 40 | tetrakonta | tetrakontan |
| 80 | oktakonta | oktakontan |
| 100 | hekta | hektan |
| 300 | trikta | triktan |
| 1000 | kilia | kilian |
Alkany
Spróbujmy nazwać pokazany już jakiś czas temu związek:
Nazwy węglowodorów rozgałęzionych nazywamy jako pochodne alkanu, który stanowi łańcuch główny, czyli najdłuższy łańcuch węglowy w cząsteczce. W naszym przypadku jest to trzyczłonowy łańcuch, czyli mamy tu do czynienia z pochodną propanu.
Następnie numerujemy łańcuch tak, aby suma numerów atomów węgla przy podstawnikach (są to tzw. lokanty) była jak najmniejsza. W naszym przykładzie nie ma to znaczenia (→ dalej):
Odnajdujemy podstawniki i nazywamy je. W naszym przypadku podstawnikiem jest grupa metylowa. Podstawnik zapisujemy przed nazwą razem z lokantem (numerem atomu węgla go którego podstawnik jest przyłączony).
A teraz inny związek:
Czasami łańcuch główny może nie być tak łatwy do odnalezienia. Trzeba zawsze się dobrze przyjrzeć i ewentualnie zmienić kształt cząsteczki. Nasz związek jest pochodną pentanu.
Numeracja atomów węgla w tym łańcuchu powinna być "od prawej do lewej", ponieważ 2 + 3 = 5 jest mniejsze od 3 + 4 = 7. Liczby te to numery atomów węgla w łańcuchu głównym, czyli lokanty.
Odnajdujemy podstawniki, nazywamy je (ponownie grupy metylowe) i wstawiamy do nazwy z lokantami. Jeśli podstawnik występuje dwa, trzy itd. razy, to wystarczy dopisać di, tri, tetra itd. Nie należy zapominać o lokantach (→ dalej).
Teraz kilka przykładów.
Ryc. 9. Pamiętaj o prawidłowym odnalezieniu łańcucha głównego, wymieniaj podstawniki alfabetycznie
Ryc. 10. Podstawniki złożone ogarniaj nawiasem i rozpoczynaj nową numerację od miejsca, w którym podstawnik przyłącza się do łańcucha głównego (4-izopropyloheptan)
Ryc. 11.Pamiętaj o zachowaniu alfabetycznej kolejności podstawników
Halogenoalkany
Zasady są praktycznie identyczne. Kwestia tylko innego podstawnika. Elementy zapisane w poniższej nazwie jasnoszarą czcionką są zbędne i nie powinny być zapisywane, lecz mogą dla lepszej czytelności.
Tak samo lokanty w sytuacji, kiedy nie ma innej możliwości należy pominąć jeśli jasne jest o jaki związek chodzi.
Alkeny i alkiny
Charakterystyczne dla alkenów i alkinów, o czym dowiesz się dokładniej trochę później, są wiązania wielokrotne, czyli odpowiednio podwójne dla alkenów i potrójne dla alkinów.
Pozycję wiązania wielokrotnego zapisujemy w nazwie przed końcówką oznaczającą wiązanie i z lokantem niższego atomu węgla, przy którym znajduje się to wiązanie, czyli:
W nawiasie podano stary sposób zapisu położenia wiązania wielokrotnego. Nie sprawdza się on już tak łatwo w tym przypadku:
Zauważ, że dodaliśmy tylko dwa wiązania do wzoru na Ryc. 12, która była ulepszeniem Ryc. 11. Dodanie tych wiązań spowodowało zmianę kierunku numeracji łańcucha (zsumuj lokanty, aby to sprawdzić - lokanty wiązań również się wliczają).
Dalsza nomenklatura pochodnych alkanów będzie omawiana na bieżąco przy każdej omawianej grupie związków (→ alkohole, aldehydy, ketony itd...).
